Droga do niepodległości Polski, wywalczonej w 1918 roku, wiodła między innymi przez szeregi Legionów Polskich. Piotrków miał również swój udział w ich tworzeniu.
Niepisana stolica obozu legionowego
Przed wybuchem I wojny światowej Piotrków był stolicą jednej z najbardziej uprzemysłowionych i najbogatszych guberni rosyjskiego imperium na ziemiach polskich – guberni piotrkowskiej. Miastem z rozwijającym się przemysłem i handlem, linią kolei warszawsko-wiedeńskiej, architektonicznie i urbanistycznie uporządkowanym, liczącym 40 tys. mieszkańców, wśród których prym wiodła lokalna palestra adwokacka, lekarska i urzędnicza. Z chwilą rozpoczęcia działań wojennych Piotrków nie tylko stracił swą rangę, ale stał się również miastem okupowanym, najpierw przez wojska niemieckie, następnie przez rosyjskie, by ostatecznie 17 grudnia 1914 roku dostać się na blisko cztery lata pod okupację armii austriackiej. Wyniszczające walki prowadzone na terenie miasta, na skutek których między innymi uległ spaleniu dworzec kolejowy, rabunkowa polityka okupantów, nałożone na miasto kontrybucje, czy szalejąca epidemia tyfusu to tylko niektóre z problemów, z jakimi w tamtych latach musieli borykać się mieszkańcy Piotrkowa. Pocieszeniem w tych trudnych czasach stał się rozwijający ruch niepodległościowy. W lutym 1915 roku miasto stało się centralnym ośrodkiem obozu legionowego... To tutaj z nadgranicznego Sławkowa został przeniesiony Departament Wojskowy Naczelnego Komitetu Narodowego. W Piotrkowie zlokalizowano Naczelną Komendę Armii i Komendę Grupy Legionów, bataliony uzupełniające, Magazyny Umundurowania i Broni oraz Pomocniczy Komitet Wojskowy. Na terenie miasta odbywał się pobór rekruta – szefem biura werbunkowego był Zygmunt Klemensiewicz. W Piotrkowie bywali najważniejsi dowódcy i działacze niepodległościowi z Władysławem Sikorskim i Józefem Hallerem na czele. To w naszym mieście 30 kwietnia 1915 roku wspomniany Sikorski, wówczas jeszcze w stopniu podpułkownika, podpisał Statut Legionów Polskich. Z Piotrkowa latem 1915 roku wyruszyły pierwsze sformowane tu pułki – 4 i 6 pułk Legionów, które ostatecznie weszły w skład II Brygady i wzięły udział w walkach na froncie karpackim.
Kamienica przy Rokszyckiej i hotel „Comfort”
Siedzibą Departamentu Wojskowego NKN w Piotrkowie – do 30 kwietnia 1917 roku, do czasu przeniesienia go do Warszawy – była okazała dwupiętrowa kamienica, mieszcząca się (do 1939 roku) przy ulicy Rokszyckiej (obecnie róg ulic Narutowicza i Sienkiewicza). Wspominając Władysława Sikorskiego nie sposób pominąć innego miejsca związanego z jego bezpośrednim pobytem w Piotrkowie. Na czas działalności w naszym mieście Departamentu Wojskowego Sikorski zamieszkiwał słynny piotrkowski hotel „Comfort”, budynek stojący przy obecnej ul. Dąbrowskiego 9, późniejszą siedzibę Hut Szklanych Emila Haeblera i KS „Concordia”. Tutaj także w okresie I wojny przez pewien czas mieszkała żona Józefa Piłsudskiego – Maria. W Piotrkowie część 1915 roku spędziła również Maria Dąbrowska, znana pisarka, publicystka. Kiedy jej mąż, Marian Dąbrowski, zaciągnął się do Legionów i wyruszył na front, ona w Piotrkowie organizowała tajną pocztę między obszarami zaborczymi.
Tarcza Legionów i cmentarz wojskowy
Z Legionami Polskim związany jest również ogród bernardyński i piotrkowski cmentarz. Na terenie tego pierwszego w sierpniu 1916 roku, w 2. rocznicę wyruszenia spod Krakowa I kompanii Legionów został odsłonięty pomnik Tarcza Legionów. Stał on w tym miejscu do wybuchu II wojny światowej. Z kolei w granicach piotrkowskiego Nowego Cmentarza Katolickiego na przełomie roku 1914 i 1915 zlokalizowano 500 wojskowych mogił, głównie Legionistów Piłsudskiego poległych na polach bitew w okolicy Piotrkowa. Punktem centralnym tej pierwszej piotrkowskiej nekropolii narodowej, której obszar wygrodzono białym, ozdobnym płotkiem, był surowy monument w postaci głazu narzutowego symbolizujący okowy niewoli, które rozerwać mogła ostatecznie tylko ofiara krwi samych Polaków. O ile sam głaz ocalał do dziś w nienaruszonym stanie o tyle z żołnierskich legionowych mogił pozostały już tylko nieliczne. Drugi cmentarz wojskowy powstał także podczas I wojny światowej tyle tylko, ze na obszarze przyległym od zachodu do Nowego Cmentarza Katolickiego. Miejsce ostatniego spoczynku znaleźli tutaj głownie żołnierze polegli na frontach i polach bitewnych w latach 1914-1918 oraz w wojnie polsko-bolszewickiej roku 1920.
10 listopada 1918 roku
Tego dnia w Piotrkowie doszło do otwartej konfrontacji z okupantem... Plac Bernardyński (obecnie plac Kościuszki) zajęli uzbrojeni członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej, do nich dołączyła uzbrojona Straż Obywatelska i członkowie bojówki „Sokoła”. Ulicami miasta manifestowali członkowie PPS, a młodzież szkolna wespół z pozostałymi mieszkańcami Piotrkowa rozbrajała austriackich żołnierzy. Sytuacja z godziny na godzinę stawała się coraz bardziej napięta. W końcu strony przystąpiły do pertraktacji i po kilku godzinach „spokój w mieście przywrócono”. Rozbrojeni Austriacy od tego dnia zaczęli koleją opuszczać Piotrków. Mieszkańcom miasta bez rozlewu krwi udało się wkroczyć w niepodległość.
Tekst: Agawa
Źródła:
1. A. Warchulińska „Piotrków Trybunalski między wojnami. Opowieść o życiu miasta 1918-1939”, Łódź 2012.
2. A. Piasta „Piotrków Trybunalski w latach pierwszej wojny światowej”, Piotrków Trybunalski 2007.
3. „Dzieje Piotrkowa Trybunalskiego”, (red) B. Baranowski, Łódź 1989.
4. „Dziennik Narodowy” 1918
